pupuh gambuh serat wedhatama
SERAT WEDHATAMA PUPUH GAMBUH
Serat wedhatama yaiku salah sawijining seratan Kanjeng Gusti Prabu Adipati Arya Sri Mangkunegara IV. Serat wedhatama ngandhut piwulang sani kanggo mbangun kepribadian pekerti. Rabuk wedhatama duweni isi piwulang babakan karakter pekerti utawa tumindak utama gerteni.
Serat wedhatama asale saka basa sansekerta, Wedhatama miturut kamus kawi-indonesia karangan L. Mardiwasito, saka pecut ”wedha” kang tegese ilmu pangerten, lan tembung ”Tama” kang tegese becik. Miturut R. Tanojo tegese tembung ”wedhatama” yaiku pepathokaning putra. Di deleng saka tembung ”wedha” tegese pepakem (tolok) lan tama utawa utama kang duwe teges anak. Pepathikaning putra tegese pathokan utawa pedoman kanggo putra lan putrine.
Serat wedhatama iku salah sawijining seratane Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Aryo (KGPAA) Mangunegara IV kang wujude puisi. Baja wedhatama ngemot tembang tembang cilik yaiku pupuh Cangkul, Sinom, Pocung, Gambuh lan Kinanthi. Cacahe ana limang pupuh. Ing ngisor iki limang pupuh ing serat wedhatama yaiku :
1. Pacul (14 Lega)
Ana ing baja wedhatama pupuh cangkul duweni piwulang ngelmu kang sempurna, kang dadi pathokaning kanggo manungsa yaiku babagan sopan santun. Syarat utama kanggo duweni yaiku ati-ati utawa introspeksi. Manungso kang kasil mawas diri utawa ati-ati anggone nglakoni urip ana ing kalimantang ndonya cak bagi tentrem ana ing donya.
2. Sinom (18 Pada)
Babagan pikolehe saka tumindak ngati-ati . tuladhane yaiku Nata mataram Senopati kang duweni gelar wong agung ing ngeksigondo, tegese salah sawijineng pemimpin teladan , sumeh lan tresna marang kawulanelan asring nglakoni pasa, Ananging ora nadohi marang kawulane.
3.Pocung (15 Lega)
Isine pupuh pocung ana ing serat wedhatama yaiku kawicaksanaan tulen. Kawicaksanaan safi ora ketara ana sawijining papan panggonan. kawicaksanaan kasebut kudu kelakon. Piwulang Panembahan mangkunegara IV yaiku lila lan narima ,legawa utawa lila atine lan pasrah, sabar putih ikhlas lan sumarah marang gusti ingkang Maha Agung.
4. Gambuh (35 Pada)
Piwulang kang ana ing pupuh gambuh yaiku rasa sukur berang gusti Allah kang MAha Agung kanthi steril ing batin, ngadohi watak angkara murkalan rasam ngendel ngendelake, serta tekun nglaakoni sembayang.
5. Kinanthi (18 Pada)
Ing ngisor iki piwulang ana ing serat wedhatama di ringkes dadi 2 kelompok yaiku :
a. Piwulang kanggo kanoman
Para kanoman supaya nyinau babagan rok lan sopan santun, Serta mangerteni sumber ngelmu kang bener.
Supaya ora nduweni sifat beraga amarga duweni panguwasa
Di suwun meski bisa milah-milah ake kanthi cermat kabeh piwulang supaya dapat nggunakake ngelmu kasebut kanthi nyocoke papan lan ketrampilan kang di duweni.
Para muda remaja kasuwun purun budidaya kanggo trisarana urip yaiku wirya, arta, warsis.
b. Piwulang kanggo wong tuwa
Ngelmu kanggo menehi piwulang marang anake. Kepiye carane milah-milah babakan ngelmu kang bener. Kepiye carane nglakoni eling marang Gusti Kang Maha Agung. Uwong kang dianggep lanjut umur yaiku uwong kang duweni ngelmu lan paham babagan lelakoning urip. Dudu wong kang sing luwih tuwa umure.
Dadi serat wedhatama yaiku ngelmu babagan kebecikan. Ananging ora mung piwulang kebecikan kang lahire wae uga becik ing lair utawa batin.
PUPUH GAMBUH
Pangertene Syair Gambuh
Gambuh iku tambuh, embuh, gambuh, jumbuh, lan pecut kang awanda mbuh. Tegese Lanteh. Anggitane Natapraja. Kacarita mula bukanetembang iki lelagon gandarwa (raseksa)ing jaman Mataram. Digunakake kanggo menehi ngelmu kang konstan/bakuh (tegas/gasang).
Pathokan Tembang Gambuh
Gambuh |
||
Guru Wilangan |
Guru Lagu |
Temperatur Gatra |
7 |
u |
5 |
10 |
u |
|
12 |
i |
|
8 |
u |
|
8 |
0 |
Watake Puisi Gambuh
Watake tembang gambuh yaiku supeketing kakaluwargan/sanding, sumadulur. Ngandharake tantangan kang kereng. Cocok kanggo ngandharake gerbang-gapura asipat paseduluran, pitutur, piwulang, kekarepan.
Maknane Puisi Gambuh
Tembang Gambuh iku nggambarake watak pawongan kang ngancik diwasa utawa sansaya diwasa, mula isa njumbuhake kabutuhan lair lan bathin, kulawarga lan umum, pribadi karo Gusti.
Wos kang Kamot ing Tembang Gambuh (Wedhatama)
- Ngajarake biar sakabehe tindak-sungu becike mung walaka/apa anane wae, menehi pangapura marang kaluputaning liyan, ngedhohi tindak nistha lan kebengisan berang.
- Ngajarake rupe manungsa iku kudu taat lan santosa bebudene. Semono uga kudu sabar, tawakal. ikhlas, ungu muda, lan nrima ing pandum, kudu ajiwa pandhita, lan tanggap marang pungkasaning urip iki.
- Ngajarake nalika guneman iku kudu nganggo aturan. Aja waton guneman nanging guneman nganggo waton.
-
Ngajarake yen agama minangka cagaking urip. Diajarake manembah mring Gusti kang kondhang
Sembah Catur, yaiku sembah awak, cipta, jiwa, rasa. - Sembah Raga yaiku manembah mring Gusti Kang kawitan, yaiku kudu bisa nindakake prentah-prentah ing agama kanthi kasad netra.
- Sembah Cipta (Kalbu) yaiku kanthi ngendhaleni hawa nepsu. Yen bisa nindakake kanthi temen bakal rumangsa ayem sajroning bathin.
- Sembah Jiwa (Sukma) yaiku ngresiki bathin kanthi waspada lan eling. Portal iki boleh kalaksenan kendatipun ngulinakake tansah syukur mring Gusti kang Maha Agung kanthi njaga tubuh, rassa, lan bathin supaya adoh saka bathin culika lan nistha.
- Hormat Rasa iku dirasakake lamun awake dhewe wis ora mangu-mangu maneh marang kekuwasaane Gusti kang Akarya Jagad.
Serat Wedhatama Pupuh Gambuh
Sreg 1
Samengko ingsun sebut,
Sembah empat supaya lumuntur,
Dihin raga, cipta spirit, rasa, kaki,
Ing kono lamun tinemu,
Tandha nugrahing Manon.
Artinya
Esok saya berujar,
Empat variasi khidmat biar dilestarikan,
Antara lain sembah bodi, cipta, jiwa, rasa, anakku!
Disanalah akan bertemu,
tandha anugrah Tuhan.
Pada 2
Puja raga punika,
Pakartine wong amagang laku,
Susucine asarana saking warih,
kang wus lumrah limang wektu,
wantu wataking wawaton.
Artinya
Hormat jasmani yakni,
Ulah individu yang olah batin,
Menyucikan diri dengan sarana air,
Yan sudah formal lima waktu,
Ibarat rasa hormat terhadap hari.
Pada 3
Inguni-mbuk ersua,
Sinarawung wulang kang sinerung,
pula iki bangsa kas ngetok-ken anggit,
mintoken kawagnyanipun,
sarengate cantik-elok.
Artinya
Puas zaman habis,
Belum pernah dikenal ajaran yang mumbung tabir,
Mentah boleh jadi ini terserah orang menunjukkan hasil rekaan,
Memamerkan kebiasaannya,
amalannya aneh-aneh.
Puas 4
Thithik kaya santri Dul,
Gajeg kaya santri brahi selatan,
Saurute Pacitan pinggir pasisir,
Ewon wong kang padha nggugu,
Anggere guru nyalemong.
Artinya
Kadang seperti santri Dul,
Sebagai halnya santri wilayah selatan,
Sepanjang pinggir pantai Pacitan,
Ribuan rangka yang mempercayai,
Asal-asalan dalam berbicara.
Pada 5
Kasusu arsa weruh,
cahyaning Hyang kinira yen karuh,
ngarep-arep urup arsa den kurebi,
Tan wruh kang mangkoko iku,
akale keliru enggon.
Artinya
Terburu-buru kepingin tahu,
Cuaca Tuhan dikira dapat ditemukan,
Menanti-nanti ki akbar keinginan mendapatkan anugrah,
Sahaja gelap mataOrang tidak paham yang demikian itu,
Nalarnya sudah pelecok kaprah.
Pada 6
Yen ta jaman rumuhun,
tata titi tumrah tumaruntun,
bangsa srengat tan winor lan larap batin,
dadi ora gawe gugup,
kang padha nembah Hyang Manon.
Artinya
Bila zaman dahulu,
Tertib teratur runtut harmonissariat
Lain dicampur aduk dengan olah batin,
Jadi tidak membuat bingung,
untuk yang menyembah Yang mahakuasa.
Sreg 7
Lire sarengat iku,
kena uga ingaranan laris,
dihin ajeg kapindhone ataberi,
pakolehe putraningsun,
nyenyeger awak mwih kaot.
Artinya
Sesungguhnya sariat itu
Dapat disebut olah,
Pertama kukuh kedua tekun.
Anakku, hasil sariat adalah,
Menyegarkan fisik agar lebih baik,
Pada 8
Wong seger badanipun,
otot daging kulit memetik sungsum,
tumrah ing rah memarah antenging ati,
antenging ati nunungku,
angruwat ruweting batos.
Artinya
Orang cegak badannya,
Urat, daging, kulit dan tulang sungsumnya
Mempengaruhi talenta membuat tenang di lever.
Ketahanan lever mendukung,
Membersihkan kekusutan batin.
Pada 9
Mangkono mungguh ingsun,
ananging ta sarehne asnafun,
beda-beda panduk panduming dumadi,
sayektine nora jumbuh,
tekad kang padha linakon.
Artinya
Begitulah menurut ku,
Doang karena makhluk itu berlainan-beda,
Beda pula garis pembagian spirit,
Senyatanya tidak cocok,
Tekad nan pada dijalankan itu.
Plong 10
Nanging ta paksa ucap,
rehning tuwa tuwase mung catur,
bok lumuntur lantaraning reh utami,
sing sapaan temen tinemu,
nugraha geming Kaprabon.
Artinya
Sekadar tertekan berujar,
Karena sudah tua kewajibannya menasehati,
Siapa sempat dapat langgeng menjadi pedoman tingkah laku utama,
Komoditas siapa mati-matian mendapatkan,
Anugrah kebesaran dan keperawanan.
Sreg 11
Samengko sembah kalbu,
mata uang lumintu uga dadi laku,
laku agung kang kagungan Narapati,
patitis tetesing kawruh,
meruhi marang kang momong.
Artinya
Berikutnya puja kalbu,
Jika berkesinambungan juga menjadi olah,
Olah tingkat tingkatan yang dimiliki Sultan,
Tujuan petunjuk ilmu ini,
Memahami yang mengasuh diri (guru jati/pancer).
Pada 12
Sucine tanpa banyu,
mung nyenyuda mring ersuasi kalbu,
pambukane penyelenggaraan, titi, ngati-ati
atetetp talaten atul,
tuladhan marang waspaos.
Artinya
Bersucinya tidak menunggangi air
Doang menahan nafsu di lever
Dimulai bersumber perilaku yang tertata, teliti dan eklektik
Taat, sabar dan sungguh-sungguh,menjadi watak sumber akar,
Model bagi sikap waspada.
Plong 13
Mring jatining pandulu,
panduk ing ndon dedalan satuhu,
kendatipun tulen ersuasi reh maligi,
lageane tumalawung,
wenganing alam kinaot.
Artinya
Kalimantang rukyat yang sejati,
Menggapai sasaran dengan penyelenggaraan cara yang benar,
Biarpun sederhana tatalakunya dibutuhkan konsentrasi,
Sampai teradat mendengar suara sayup-sayup dalam keheningan,
Itulah terbukanya “alam enggak”
Puas 14
Yen wus kambah kadyeku,
sarat sareh saniskareng laku,
kalakone saka eneng, ening, eling,
Ilanging rasa tumlawung,
kono adile Hyang Manon.
Artinya
Bila telah mencapai seperti itu,
Saratnya panjang hati segala apa tingkah laku,
Berhasilnya dengan cara membangun kesadaran, mengheningkan cipta, pusatkan fikiran kepada Tuhan,
Dengan hilangnya rasa sayup-sayup,
Di situlah keadilan Sang pencipta terjadi.
Puas 15
Gagare ngunggar laris,
tan kayungyun mring ayuning laku,
bangsa anggit peso ginigit nora dadi,
Marma den awas den emut,
mring pamurunging lelakon.
Artinya
Gugurnya jika menuruti kemauan badan (nafsu),
Tidak suka dengan indahnya niat rasa sejati,
Sekiranya merasakan kemauan yang bukan-bukan akan gagal,
Maka telik dan ingat lah,
Dengan yang membuat gagal harapan.
Pada 16
Samengko kang tinutur,
khidmat katri kang sayekti katur,
mring Hyang Umur sukmanen sehari-waktu,
arahen dipun kecakup,
sembah ing Nasib sutengong.
Artinya
Nanti yang diajarkan,
Sembah ketiga yang sememangnya,
Diperuntukkan kepada Hyang semangat (semangat) saban hari,
Usahakan semoga menjejak sembah sukma ini anakku !
Puas 17
Sayekti luwih prelu,
ingaranan pepuntoning larap,
kalakuan kang tumrap bangsaning batin,
sucine lan Tajam mata Emut,
mring alame alam amot.
Artinya
Sungguh lebih terdahulu,
Yang disebut sebagai ujung jalan spiritual,
Tingkah laku olah batin,
Sucinya dengan telik dan selalu ingat,
Akan alam nan abadi kelak.
Pada 18
Ruktine ngangkah ngukut,
ngiket ngrukut triloka kakukut,
jagad agung gimulung lan jagad cilik,
Den kandel kumandel kulup,
mring kelaping alam kono.
Artinya
Cara menjaganya dengan menguasai, mencuil,
mengeluh, merangkul erat tiga jagad yang dikuasai,
Jagad besar tergulung maka dari itu jagad kecil,
Pertebal keyakinanmu anakku,
Akan kilaunya pataka tersebut.
Pada 19
Keleme mawa limut,
kalamatan jroning alam kanyut,
sanyatane iku kanyatan kaki,
Sajatine yen tan emut,
sayekti tan dapat awor.
Artinya
Tenggelamnya rasa melalui suasana “redup berkabut”,
Mendapat habuan firasat internal alam yang menggagalkan,
Sebenarnya hal itu maklumat, anakku,
Sejatinya jikalau tidak ingat,
Sungguh tak boleh “sagu belanda”.
Pada 20
Pamete saka luyut,
sarwa sareh saliring panganyut,
walaupun yitna kayitnan kang mitayani,
tarlen mung pribadinipun,
kang katon tinonton kono.
Artinya
Jalan keluarnya bermula luyut (had antara lahir dan batin),
Tetap lunak mengikuti “alam yang mengebankan”,
Asal ketat dan waspada nan menuntaskan ,
Tidak bukan hanyalah diri pribadinya,
Yang tampak terlihat di situ.
Pada 21
Nging away salah surup,
kono ana sajatining Urub,
yeku urup pangarep uriping Budi,
sumirat jambatan narawung,
kadya kartika katongton.
Artinya
Tetapi jangan salah mengerti,
Di danau ada cahaya tahir,
Yaitu cahaya pembimbing, ersua penghidup akal bulus budi,
Bersinar lebih terang dan cemerlang,
Terlihat bagaikan medalion.
Plong 22
Yeku wenganing kalbu,
kabukane kang wengku winengku,
wewengkone wis kawengku neng sireki,
nging sira uga kawengku,
mring kang pindha kartika byor.
Artinya
Yaitu membukanya pintu hati,
Terbukanya yang kuasa-mengatasi (antara cuaca/cahaya dengan kehidupan/roh),
Cahaya itu sudah kau (roh) kuasaiTapi kau (usia),
juga dikuasai oleh kirana,
yang begitu juga bintang cemerlang.
Plong 23
Samengko ingsun tutur,
gantya puja ingkang kaping empat,
hormat Rasa karasa rosing dumadi,
dadine wis tanpa tuduh,
mung kalawan kasing Batos.
Artinya
Nanti ingsun ajarkan,
Beralih sembah yang ke catur,
Sembah rasa terasalah hakekat spirit,
Terjadinya sudah minus petunjuk,
Hanya dengan kesentosaan batin.
Pada 24
Kalamun ersua lugu,
aja pisan wani ngaku-aku,
berbenturan belokan kang mangkono iku kaki,
kena uga wenang bermegah,
kalamun wus pada melok.
Artinya
Apabila belum boleh membawa diri,
Jangan sekali-kali berani mengaku-aku,
Mendapat habuan laknat yang demikian itu anakku,
Artinya, seseorang berhak berkata,
Apabila sudah mengetahui dengan riil.
Pada 25
Meloke ujar iku,
peso wus ilang sumelang ing kalbu,
ersu kandel kumandel ngandel mring takdir,
iku den tajam mata den emut,
den memet peso arsa momot.
Artinya
Menghayati pelajaran ini,
Bila sudah lalu hilang keragu-raguan hati,
Sekadar berkeyakinan dengan betapa-sungguh kepada takdir,
Itu mohon diwaspadai, diingat,dicermati
Bila ingin menyelesaikan seluruhnya.
Lega 26
Pamoring ujar iku,
kudu santosa ing karakter tunak,
sarta sabar tawekal legaweng ati,
trima ungu muda ambeh sadu,
weruh wekasing dumados.
Artinya
Melaksanakan petuah itu,
Harus kokoh sreg budi pekertinya ki ajek,
Serta sabar tawakal lapang dada,
Mengakuri dan ikhlas apa adanya,
Mengerti kepercayaan yang terjadi.
Pada 27
Sabarang tindak-tanduk,
tumindake lan sakadaripun,
den ngaksama kasisipaning ersua,
sumimpanga ing laku loklok,
ersuasiv budi kang ngrodon.
Artinya
Segala perbuatan,
Dilakukan apa adanya,
suntuk harap ampunan atas kesalahan ersua,
Menjauhlah dari perbuatan ternoda,
(dan) watak angkara yang raksasa.
Plong 28
Dadya wruh iya dudu,
yeku minangka pandaming kalbu,
ersua buka ing kijab bullah agaib,
sesengkeran kang sinerung,
dumunung telenging batos.
Artinya
Sehingga sempat baik dan buruk,
Demikian itu misal ketetapan hati,
Yang membuka penghalang/tabir antara ersua dan Tuhan,
Tersimpan dalam resep,
Terdapat di privat batin.
Lega 29
Rasaning urip iku
krana momor pamoring sawujud,
wujuddullah sumrambah ngalam sakalir,
lir manis kalawan madu,
endi arane ing kono.
Artinya
Rasa hidup itu,
Dengan pendirian manunggal dalam satu wujud,
Wujud Sang pencipta meliputi antarbangsa,
seumpama rasa manis dengan madu.,
Begitulah ungkapannya.
Lega 30
Endi manis endi madu,
euro wis bisa nuksmeng pasang semu,
pasamaoning hebing kang Maha Kalis,
kasikep ing tyas kacakup,
kasat mata lair batos.
Artinya
Mana manis mana istri muda,
Apabila sudah lalu bisa menghayati cerminan itu,
Bagaimana pengertian titah Halikuljabbar,
Hendaklah digenggam di dalam hati,
Mutakadim jelas dipahami secara lahir dan batin.
Pada 31
Ing batin tan keliru,
kedhap kurat liniling ing kalbu,
kang minangka colok celaking Hyang Widi,
widadaning karakter sadu,
pandak panduking liru nggon.
Artinya
Dalam batin enggak keliru,
Segala cahaya indah dicermati dalam hati,
Yang menjadi petunjuk dalam memahami hakekat Tuhan, Selamatnya karena karakter (bebuden) nan jujur (hilang nafsu), Kiranya dapat merasuk beralih “tempat”.
Pada 32
Nggonira mrih murni,
kalaksitaning reh kang rinuruh,
ngayanira mrih wikal warananing gaib,
paranta lamun tan weruh,
sasmita jatining endhog.
Artinya
Seyogiannya usahamu berbuah,
Dapat menemukan apa yang dicari,
Upayamu agar dapat melepas penghalang kegaiban,
Apabila kamu tidak paham maka lihatlah,
Tentang bagaimana terjadinya telur.
Lega 33
Putih lan kuningpun,
kendatipun arsa perkataan nabi teka mangsul,
dene nora mantra-mantra peso ing lair,
dapat aliru wujud,
kadadeyane ing kono.
Artinya
Polos dan kuningnya,
Bila akan mewujud (menetas),
Wujud datang berganti,
Tak disangka-sangka bila kelahirannya,
Dapat berpaling wujud,
Kejadiannya di situ.
Pada 34
Istingarah tan metu,
lawan istingarah tan lumebu,
dene ing njro wekasane dadi njawi,
raksana kang tuwajuh,
aja maskapai kabasturon.
Artinya
Dipastikan tidak keluar,
Pun tidak timbrung,
Kenyataannya yang di dalam akhirnya menjadi di asing,
Rasakan sunguh-sungguh,
Jangan sampai terlanjur enggak dapat memahami.
Pada 35
Karana yen kebanjur,
kajantaka tumekeng ersua,
tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi,
dadi wong ina tan wruh,
dheweke den anggep dhayoh.
Artinya
Karena jika terlanjur,
Kajantaka tumekeng ersua,
Tanpa tuwas jika sia-sia dalam kejadian,
Makara turunan hina tapi mengerti,
Dia di anggap dhayoh
Sumber :
Gandung Widaryatmo,dkk.2014.Prigel Basa Jawa kanggo SMA/SMK/MA Papan bawah XI.Jakarta.Erlangga.
https://synaoo.blogspot.co.id/2017/06/tembang-gambuh-pengertene-sajak.html
Source: http://larasatirukmana.blogspot.com/2018/01/serat-wedhatama-wulangan-ii-serat.html